Ο ΠΥΡΕΤΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΚΑΙ Τ' ΑΣΗΜΙ

γράφει η Αργυρώ Κραββαρίτη

ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΚΡΗ ΤΟΥ ΞΙΦΟΥΣ

Όταν ο Χριστόφορος Κολόμβος αποφάσισε να διασχίσει τις απέραντες έρημες εκτάσεις στα δυτικά της οικουμένης, είχε κιόλας αποδεχθεί την πρόκληση των θρύλων. Τρομαχτικές θύελλες θα έπαιζαν με τα πλοία-του σάμπως να ήταν καρυδότσουφλα, που θα τα έριχνε στις μασέλες των τεράτων. Το τεράστιο φίδι των αβυσσαλέων θαλασσών, άπληστο για ανθρώπινη σάρκα, θα ενέδρευε παντού. Οι άνθρωποι του 15ου αιώνα πίστευαν ότι δεν τους απέμεναν πια παρά μονάχα χίλια χρόνια ώς τη στιγμή που οι καθαρτήριες φλόγες της Δεύτερης Παρουσίας θα εξαφάνιζαν τον κόσμο, έναν κόσμο που τον αποτελούσε ώς εκείνη την εποχή η Μεσόγειος με τ' ακρογιάλια-της και οι αμφιλεγόμενες ήπειροι: Ευρώπη, Ασία, Αφρική. Οι Πορτογάλοι  ναυτικοί βεβαίωναν ότι ο δυτικός άνεμος ξέβραζε παράξενα πτώματα και παράσερνε πότε πότε συντρίμμια από παράξενα γλυπτά, αλλά κανείς δε φανταζόταν ότι ο κόσμος θα εξαπλωνόταν σε λίγο, τί θαύμα αλήθεια!, σε μια ήπειρο καινούργια.

Όχι μόνον η Αμερική δεν είχε όνομα, αλλά κι οι Νορβηγοί αγνοούσαν ότι την είχαν ανακαλύψει από παλιά, κι ο ίδιος ο Κολόμβος, ίσαμε το θάνατό-του, κι έπειτα απ’ όλα τα ταξίδια-του, διατηρούσε την πεποίθηση πως είχε φτάσει στην Ασία πηγαίνοντας δυτικά. Στα 1492, όταν πάτησε για πρώτη φορά η ισπανική μπότα πάνω στις αμμουδιές των νησιών Μπαχάμας, ο ναύαρχος σκέφτηκε πως οι περιοχές εκείνες ήταν μια προέκταση του θρυλικού νησιού Τσιπάνγκο: της Ιαπωνίας δηλαδή. Ο Κολόμβος είχε πάρει μαζί-του ένα αντίτυπο απ' το βιβλίο του Μάρκο Πόλο, που τό’ χε γεμίσει στα περιθώρια με σημειώσεις. Οι κάτοικοι του Τσιπάνγκο, βεβαίωνε ο Μάρκο Πόλο, "διαθέτουν άφθονο χρυσάφι και τα ορυχεία απ' όπου το αντλούν δεν εξαντλούνται ποτέ... Κι ακόμα, σ' αυτό το νησί, υπάρχουν μεγάλες ποσότητες με τα πιο αγνά ανατολίτικα μαργαριτάρια. Είναι κόκκινα, στρογγυλά και χοντρά, και η αξία-τους είναι ανώτερη απ' την αξία των λευκών μαργαριταριών". Τα πλούτη του Τσιπάνγκο είχαν φτάσει ώς τ' αυτιά του Μεγάλου Χαν Κουμπλά , ξυπνώντας μέσα-του τον πόθο να τα κατακτήσει: απότυχε. Σελίδες εκθαμβωτικές του Μάρκο Πόλο. Όλα τ' αγαθά της δημιουργίας τα εξυμνούσε σπάταλα: υπήρχαν δεκατρείς σχεδόν χιλιάδες νησιά στη θάλασσα των Ινδιών, με βουνά από χρυσάφι και μαργαριτάρια, και δώδεκα είδη μπαχαρικών σε τεράστιες ποσότητες, χωρίς να ξεχνάμε και το άσπρο και μαύρο πιπέρι που αφθονούσε.

Το πιπέρι, η πιπερόριζα, το μοσχοκάρφι (=γαρίφαλο ), το μοσχοκάρυδο και η κανέλα ήταν το ίδιο περιζήτητα όπως και το αλάτι για να διατηρείται η ποιότητα και η γεύση του κρέατος το χειμώνα. Οι Καθολικοί Βασιλιάδες αποφάσισαν να χρηματοδοτήσουν την περιπέτεια της άμεσης πρόσβασης στις πηγές, προκειμένου ν' απαλλαγούν από την επαχθή αλυσίδα των ενδιάμεσων και των μεταπρατών που καπάρωναν το εμπόριο των μπαχαρικών και των τροπικών φυτών, που προέρχονταν απ' τις μυστηριακές περιοχές της Άπω Ανατολής. Το δέλεαρ των πολύτιμων μετάλλων, ανταλλακτικό νόμισμα για το εμπόριο, ευνόησε κι αυτό την ιδέα να ξανοιχτούν τα καράβια στις καταραμένες θάλασσες. Ολόκληρη η Ευρώπη είχε ανάγκη από άργυρο: τα στρώματα ορυκτών της Βοημίας, της Σαξονίας και του Τυρόλου ήταν κιόλας σχεδόν εξαντλημένα.

Η Ισπανία ζούσε την εποχή της Επαναστασης. Το 1492 ήταν η χρονιά της ανακάλυψης της Αμερικής, του νέου κόσμου που γεννήθηκε απ' εκείνο το γεωγραφικό λάθος με τις μεγαλειώδεις συνέπειες, μα κι η χρονιά της ανάκτησης της Γρανάδας. Ο Φερδινάνδος της Αραγωνίας και η Ισαβέλλα της Καστίλλης, που είχαν ενώσει με το γάμο-τους τις ανταγωνιστικές κτήσεις-τους, εξουδετέρωσαν στις αρχές του 1492 τον τελευταίο προμαχώνα της μουσουλμανικής θρησκείας στο ισπανικό έδαφος. Χρειάστηκαν σχεδόν οκτώ αιώνες για να ξαναπάρουν πίσω αυτό που είχε χαθεί μέσα σ' επτά χρόνια¹ και ο πόλεμος της επανάκτησης είχε αδειάσει τα βασιλικά θησαυροφυλάκια. Μα ήταν ένας ιερός πόλεμος, ο πόλεμος των Χριστιανών ενάντια στο Ισλόμ, και δεν είναι τυχαίο που την ίδια εκείνη χρονιά διώχτηκαν εκατόν πενήντα χιλιάδες Εβραίοι. Η Ισπανία γινόταν έθνος, κραδαίνοντας ξίφη που η άκρη-τους είχε το σχήμα του σταυρού. Η βασίλισσα Ισαβέλλα πατρονάρισε την Ιερή Εξέταση. Το κατόρθωμα της ανακάλυψης της Αμερικής δεν μπορούσε να εξηγηθεί χωρίς την πολεμική παράδοση των σταυροφοριών που διαφέντευε τη μεσαιωνική Καστίλλη, κι η Εκκλησία πρόσφερε τις ευλογίες-της για να δώσει έναν ιερό χαρακτήρα στην κατάκτηση των άγνωστων περιοχών που εκτείνονταν απ’ την άλλη άκρη του Ωκεανού. Ο πάπας Αλέξανδρος ο 6ος, που ήταν ισπανός, έχρισε τη βασίλισσα Ισαβέλλα πρώτη κυρά του Νέου Κόσμου. Με την εξάπλωση του βασιλείου της Καστίλλης, εξαπλωνόταν και το βασίλειο του Θεού επί της γης.

Τρία χρόνια μετά την ανακάλυψη, ο Χριστόφορος Κολόμβος διεύθυνε προσωπικά τη στρατιωτική εκστρατεία ενάντια στους ιθαγενείς του Ισπανικού Νησιού. Μια χούφτα καβαλαραίοι, διακόσιοι πεζοί και μερικά σκυλιά ειδικά εκπαιδευμένα για επίθεση, αποδεκάτισαν τους Ινδιάνους. Πάνω από πεντακόσιοι απ’ αυτούς, που στάλθηκαν στην Ισπανία, πουλήθηκαν σαν σκλάβοι στη Σεβίλλη και πέθαναν αξιοθρήνητα ². Μερικοί θεολόγοι, όμως, διαμαρτυρήθηκαν, και η δουλεία των Ινδιάνων τυπικά απαγορεύτηκε στις αρχές του 16ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, όχι μόνο δεν απαγορεύτηκε, μα ευλογήθηκε κι αποπάνω: πριν από κάθε στρατιωτική είσοδο, οι κατακτητές επικεφαλής έπρεπε να διαβάζουν στους Ινδιάνους, χωρίς διερμηνέα αλλά μπροστά σ’ ένα γραμματέα δικαστηρίου, μια μακροσκελέστατη requerimiento , γεμάτη ρητορεία, που τους προέτρεπε να προσηλυτιστούν στην άγια καθολική πίστη: "Αν αρνηθεί τε, ή χρονοτριβήσετε από πονηριά, σας βεβαιώ ότι, με τη βοήθεια του Θεού, θα σας συντρίψουμε μ’ όλες-μας τις δυνάμεις, θα σας κάνουμε έναν αμείλικτο πόλεμο, θα σας ζέψουμε στο ζυγό και θα σας υποτάξουμε στην υπακοή της Εκκλησίας και στο Μεγαλείο-Της, θα αρπάξουμε και σας, και τις γυναίκες-σας και τα παιδιά-σας, και θα σας σύρουμε πουλώντας-σας και διαθέτοντάς-σας όπως θα διατάξει ο Μεγαλοδύναμος, θα σας πάρουμε τα αγαθά-σας και θα σας κάνουμε όσο μεγαλύτερο κακό μπορέσουμε..." ⁴

Η Αμερική ήταν η απέραντη αυτοκρατορία του διαβόλου, με απίθανη ή αμφίβολη τη λύτρωση, μα η φανατική αποστολή ενάντια στην αίρεση των ιθαγενών μπερδευόταν με τον πυρετό που ανέβαζε ώς τα μάτια των κατακτητών τη λάμψη των θησαυρών του Νέου Κόσμου. Ο Ντιάζντελ Καστίλλιο, πιστός σύντροφος του Ερμάν Κορτές στην κατάκτηση του Μεξικού, έγραψε πως ήρθαν στην Αμερική "για να υπηρετήσουν το Θεό και τη Δόξα-Του, μα κι επειδή υπάρχουν θησαυροί".

Ο Κολόμβος, όταν έφτασε στο νησί του Σαν Σαλβαδόρ, θαμπώθηκε απ' την πολύχρωμη διαφάνεια της Καραϊβικής, από το πράσινο, σ' όλες τις αποχρώσεις, του τοπίου, απ' τη γλυκύτητα και την καθαρότητα της ατμόσφαιρας, απ' τα υπέροχα πουλιά κι από τους νέους άντρες "ψηλόκορμοι καθώς ήταν, μια ράτσα ανθρώπων πραγματικά πολύ όμορφη" και "καλού χαρακτήρα" που κατοικούσαν εκεί πέρα. Χάρισε στους ιθαγενείς "κόκκινους σκούφους και μαργαριτάρια από γυαλί που τα φόρεσαν στο λαιμό-τους, και πολλά άλλα αντικείμενα ευτελούς αξίας, που τους έδωσαν μεγάλη χαρά, και συμφιλιωθήκαμε τόσο πολύ μαζί-τους, που ήταν υπέροχο". Ο Κολόμβος τους έδειξε τα σπαθιά-τους. Εκείνοι δεν είχαν δει ποτέ σπαθιά, τα έπιαναν απ' την κόψη κι έκοβαν τα χέρια-τους. Σ' όλο το διάστημα αυτό, αφηγείται ο ναύαρχος στο ημερολόγιο καταστρώματος που κρατούσε, "τους ερευνούσα προσεχτικά, και προσπαθούσα να μάθω αν υπήρχε χρυσάφι. Είδα ότι μερικοί φορούσαν κάτι μικρό που κρεμόταν από μια τρύπα που ανοίγουν στη μύτη-τους, και κατάφερα με χειρονομίες να μάθω απ' αυτούς ότι γυρίζοντας το νησί-τους και βάζοντας πλώρη κατά τα νότια, θα έβρισκα μια χώρα της οποίας ο βασιλιάς διέθετε πελώρια βάζα με χρυσάφι και μια μεγάλη ποσότητα απ' το μέταλλο αυτό". Γιατι "το χρυσάφι κάνει το θησαυρό, κι αυτός που το κατέχει κάνει ό,τι θέλει εδώ κάτω. Μπορεί ακόμα και να στέλνει τις ψυχές στον Παράδεισο". 0 Κολόμβος, στο τρίτο-του ταξίδι, εξακολουθούσε να πιστεύει ότι έπλεε στη θάλασσα της Κίνας ενώ, στην πραγματικότητα, άγγιζε τα παράλια της Βενεζουέλας, πράγμα που δεν τον εμπόδισε να πει πως, από κει, εκτείνονταν ώς το άπειρο μια γη που ήταν ο γήινος Παράδεισος. Στο ίδιο ύφος, ο Αμέριγκο Βεσπούτσι, εξερευνητής των ακτών της Βραζιλίας στις αρχές του 16ου αιώνα, θ' αφηγηθεί στο Λαυρέντιο των Μεδίκων: "Τα δέντρα έχουν τέτοιαν ομορφιά και τόση γλύκα, που θαρρούσαμε ότι βρισκόμασταν στο γήινο Παράδεισο..." ⁵ Στα 1503, απ' την Τζαμάικα, ο Κολόμβος έγραφε στους βασιλιάδες, με αγανάκτηση: "Όταν ανακάλυψα τις Ινδίες, είπα πως ήταν το μεγαλύτερο και το πιο πλούσιο βασίλειο που υπήρχε στον κόσμο. Μίλησα κιόλας για χρυσάφι, για μαργαριτάρια, για πολύτιμες πέτρες και μπαχαρικά..."

Ένα και μόνο σακί πιπέρι άξιζε το Μεσαίωνα πιο πολύ κι απ' τη ζωή ενός ανθρώπου, μα το χρυσάφι και το ασήμι ήταν τα κλειδιά που χρησιμοποίησε η Αναγέννηση για ν' ανοίξει τις πόρτες του παράδεισου στον ουρανό και της κερδοσκοπίας πάνω στη γη. Η εποικία των Ισπανών και των Πορτογάλων στην Αμερική συνδύασε την προπαγάνδιση της χριστιανικής πίστης με το σφετερισμό και τη λεηλασία του φυσικού πλούτου. Η Ευρωπαϊκή δύναμη εξαπλωνόταν με πρόθεση να κυριαρχήσει σ' ολόκληρο τον κόσμο. Οι παρθένες περιοχές, πλούσιες σε δάση και κινδύνους, φλόγιζαν την επιθυμία των καπεταναίων, των αφεντάδων και των κουρελήδων στρατιωτών που ρίχνονταν με ορμή πάνω σ’ εντυπωσιακά πολεμικά λάφυρα: πίστευαν στη δόξα, "στον ήλιο των νεκρών", και ο Κορτές, για να τη φτάσει, κρατούσε το κλειδί σε μια φράση: "Η τύχη χαμογελά στους τολμηρούς". 0 ίδιος αυτός είχε υποθηκεύσει ό,τι είχε και δεν είχε για να προετοιμάσει την αποστολή του Μεξικού. Εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις -Κολόμβος, Ντάβιλα, Μαγγελάνος- τις

κατακτητικές αποστολές δεν τις αναλάμβανε η Εκκλησία, μα οι κατακτητές ή οι καραβοκύρηδες που χρηματοδοτούσαν την περιπέτεια. ⁶

Έτσι γεννήθηκε ο μύθος του Ελντοράντο, του μονάρχη που κολυμπούσε στο χρυσάφι. Οι δρόμοι και τα σπίτια των πόλεων του βασιλείου-του ήταν καμωμένα από χρυσάφι. Έναν αιώνα μετά από τον Κολόμβο, ο Σερ Γουόλτερ Ραλεϋ θα επιχειρήσει ν' ανεβεί τον ποταμό Ορενόκε αναζητώντας το Ελντοράντο, αλλά θα χρειαστεί να παραδοθεί μπροστά στους καταρράκτες του ποταμού. Η εκθαμβωτική οπτασία του "λόφου όπου κυλά το ασήμι" έγινε πραγματικότητα το 1545 με την ανακάλυψη του Ποτοζί, αλλά ώς τότε, πολλά μέλη των αποστολών που είχαν δοκιμάσει, χωρίς επιτυχία, να φτάσουν ώς τις πηγές του ασημιού ανεβαίνοντας τον ποταμό Παρανά βρήκαν το θάνατο, νικημένοι από την πείνα και την αρρώστεια, ή τρυπημένοι από τα βέλη των ιθαγενών.

Υπήρχε, ναι, χρυσάφι και ασήμι σε μεγάλες ποσότητες, μέσα στα σπλάχνα του οροπεδίου του Μεξικού και της κορδιλλιέρας των Άνδεων. Στα 1519, ο Ερμάν Κορτές αποκάλυψε στην Ισπανία τη μυθική αξία του θησαυρού των αζτέκων του Μοκτεζούμα, και δεκαπέντε χρόνια αργότερα έφτασε στη Σεβίλλη το εντυπωσιακό λάφυρο -μια κούπα γεμάτη χρυσάφι και δυο άλλες γεμάτες ασήμι- μ’ αυτές ακριβώς που ο Φρανθίσκο Πιζάρρο περιέλουσε τον Αταουάλπα προτού τον στραγγαλίσει. Μερικές πενταετίες νωρίτερα, το Στέμμα είχε πληρώσει με χρυσάφι των Αντιλλών τις υπηρεσίες των ναυτικών που είχαν συνοδεύσει τον Κολόμβο στο πρώτο-του ταξίδι ⁷. Τελικά, οι πληθυσμοί των νησιών της καραΐβικής σταμάτησαν να πληρώνουν το φόρο-τους γιατί, απλούστατα, εξαφανίστηκαν: οι ιθαγενείς αποδεκατίστηκαν κυριολεκτικά μέσα στα πλυντήρια των ορυχείων, και πέθαναν απ' την τρομαχτική εργασία να κουβαλούν τις χρυσοφόρες άμμους, με το κορμί βουτηγμένο ώς τη μέση, ή σκυφτοί, εξαντλημένοι, εκχερσώνοντας τα χωράφια, με την πλάτη καμπουριασμένη κάτω απ' το βάρος των εργαλείων που είχαν μεταφερθεί από την Ισπανία. Απειράριθμοι ιθαγενείς του Ισπανικού νησιού δοκίμασαν πρώτοι την κακιά μοίρα που τους επέβαλαν οι νέοι λευκοί καταπιεστές-τους: σκότωναν τα παιδιά-τους και αυτοκτονούσαν κατά μάζες. Ο ιστορικός Φερνάντεζ ντε Οβιέδο ερμήνευσε ως εξής, στα μέσα του 16ου αιώνα, το ολοκαύτωμα των κατοίκων των Αντιλλών: "Πολλοί ήταν αυτοί που, για να γλιτώσουν απ' τη δουλειά, δηλητηριάστηκαν, και άλλοι που κρεμάστηκαν με τα ίδια-τους τα χέρια". ⁸

8.         Gonzalo Ferndndez de Oviedo, Historia general y natural de las Indias, Μαδρίτη, 1959. Η ερμηνεία δημιούργησε σχολή. Έκπληκτος διάβασα στο βιβλίο τον Rene Dumont, Cuba est-il sociali- ste?, Παρίσι, 1970: ”Οι Ινδιάνοι δεν εξολοθρεύτηκαν όλοι. Τα γένη- τους υπάρχουν μέσα στα χρωμοσώματα των Κουβανών. Ένιωθαν τέτοια αντιπάθεια για την ένταση που απαιτεί η συνεχής εργασία ώστε μερικοί προτίμησαν να αντοκτονήσουν παρά να δεχτούν την καταναγκαστική δουλειά...

6.         J. Μ. Ots Capdequi, El Estado espanol en las Indias. Μεξικό, 1941.

7.         Earl J. Hamilton, American Treasure and the Price Revolu¬tion in Spain (1501-1650), Μασαχονσέτη, 1934.

5. Luis Nicolau D' Oiwer.Cronistas de las cultures precolombi- nas, Μεξικό, 1963. Ο δικηγόρος Αντόνιο ντε Λεόν Πινέλο αφιέρωσε δυο τόμους για ν' αποδείξει ότι η Εδέμ βρισκόταν στην Αμερική. Στο El Paraiso en el Nuevo Mundo ("Ο Παράδεισος στο Νέο Κόσμο”, Μαδρίτη, 1656), αναπαρέστησε το χάρτη της νότιας Αμερικής στο κέντρο του οποίου μπορεί κανείς να δει τον κήπο της Εδέμ, που αρδεύεται απ’ τον Aμαζόνιο,τον ρίο ντε λαΠλάτα,το ν Ορενό κκαι το νΜαγκ - νταλένα.Ο απαγορευμένοςκαρπόςήτανη μπανάνα. Ο χάρτης έδειχνε το μέρος ακριβώς απ' όπου ξεκίνησε η κιβωτός του Νώε τη στιγμή του Κατακλυσμού.

4. Daniel Vidard, Ideologiay alidad de America, Μοντεβιδέο, 1968

2.         L. Caption KIU Henry Lorin, Le travail en Amirique avant et aprds Colomb, Παρίσι, 1914

1. J. Η. Elliot, La EspaAa imperial, Βαρκελόνη, 1965

Πηγή: Οι ματωμένες φλέβες της Λατινικής Αμερικής