Tσε Γκεβάρα: Ε.Σ.Σ.Δ. η επιστροφή στον καπιταλισμό

Της Αργυρώ Κραββαρίτη
στο http://vathikokkino.gr



«Ο οικονομικός σοσιαλισμός χωρίς την κομμουνιστική ηθική δε μ΄ενδιαφέρει. Πολεμάμε ενάντια στη μιζέρια αλλά ταυτόχρονα πολεμάμε και ενάντια στην αποξένωση. (…) Αν ο κομμουνισμός παραβλέψει τα δεδομένα της συνείδησης, μπορέι να είναι μέθοδος διανομής αγαθών αλλα παύει να εκφράζει επαναστατικές ηθικές αξίες»¹ Tσε Γκεβάρα , από συνέντευξη στις 25 Ιούλη 1965 στη γαλλική L’express

¹ Κάρλος Ταμπλάδα, Τσε Γκεβάρα: η πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού , εκδόσεις Διεθνές Βήμα, σελ.209-210

Ο Τσε βάζει τον άνθρωπο στο προσκήνιο, συγκρουόμενος με τα γραφειοκρατικά , τεχνοκρατικά πρότυπα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, τόσο της Ε.Σ.Σ.Δ. όσο και των Λαϊκών Δημοκρατιών.Ο επαναστατικός ουμανισμός του Τσε, αναδύεται από τη δυσφορία του για τη μηχανιστική προσήλωση σε οικονομικούς σχολαστικισμούς που φέρουν τον άνθρωπο σε δεύτερη μοίρα.

Δεν είναι τυχαία αλλά είναι απρόσμενη η  αρνητική άποψή του για τα σοβιετικά συνέδρια του Κ.Κ.Σ.Ε..

«Σχετικά με τα σοβιετικά συνέδρια μπορεί κανείς να υιοθετήσει δύο στάσεις: να τα υποβάλλει  σε ενδελεχή κριτική ή να τα αγνοήσει. Το να τα αποδεχθεί μηχανικά   οδηγεί σε ακόμη πιο  επικίνδυνες συγκρούσεις»²   Apuntes Criticos de la  Economia Politica, Che Guevara, σελ.107

Ο Φιντέλ Κάστρο δεν παρίστατο σχεδόν καθόλου στα συνέδρια του Κ.Κ.Σ.Ε., όπως συνήθιζε να κάνει το σύνολο των ηγετών των κομμάτων της Ανατολικής Ευρώπης και η πλειονότητα των γενικών γραμματέων των κομμουνιστικών κομμάτων του πλανήτη.³ Κάρλος Ταμπλάδα, Τσε Γκεβάρα: η πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού , εκδόσεις Διεθνές Βήμα,σελ.266-267.

Είναι η εποχή που ο Τσε, εκφράζει πλέον ανοιχτά τη δυσαρέσκειά του για την Ε.Σ.Σ.Δ. όπως διαφαίνεται από το λόγο που εκφώνησε  στ΄Αλγέρι[4]

«Αν θεωρήσουμε σα δεδομένο αυτόν τον τύπο των σχέσεων ανάμεσα στις δυο ομάδες των εθνών θα πρέπει να συμπεράνουμε πως οι σοσιαλιστικές χώρες είναι συνένοχες της ιμπεριαλιστικής εκμετάλλευσης. (…) Οι σοσιαλιστικές χώρες έχουν την ηθική υποχρέωση να διαλύσουν τη χειροπιαστή συνενοχή τους με τις εκμεταλλεύτριες χώρες της Δύσης» Οικονομικό Συμπόσιο Αφρο-Ασιατικής Αλληλεγγύης, Αλγερία 24 Φεβρουαρίου 1965) .Πολιτικά κείμενα Α΄ 3. Ο λόγος στ΄Αλγέρι, σελ.159-160, εκδόσεις Καρανάση

Δεν αρκείται σ΄αυτό. Στη 1^η Απρίλη 1965 σε σημειώσεις του προς το Φιντέλ ,μόλις πριν φύγει για Κονγκο,  ενοχοποιεί την ΝΕΠ του Λένιν για τη μεγάλη οπισθοχώρηση της Ε.Σ.Σ.Δ. προς τον κρατικό καπιταλισμο.

«Εκείνο που οφείλουμε να υπογραμμίσουμε είναι η ύπαρξη τουλάχιστον δύο (ίσως και τριών) Λένιν, εντελώς διαφορετικών μεταξύ τους: εκείνου του οποίου η ιστορία τελειώνει ακριβώς τη στιγμή που γράφει την τελευταία παράγραφο του Το Κράτος και η Επανάσταση όπου λέει πως είναι πολύ περισσότερο σημαντικό να την κάνεις από το να μιλάς για αυτήν, και αυτού που ακολουθεί και αντιμετωπίζει τα πραγματικά προβλήματα. Διαισθανόμασταν πως υπήρχε μια ενδιάμεση περίοδο του Λένιν, κατά την οποία ακόμη δεν είχε αποκηρύξει όλα εκείνα τα θεωρητικά πιστεύω που τον είχαν καθοδηγήσει ως τη στιγμή της επανάστασης. Σε κάθε περίπτωση, από το 1921 και έπειτα και μέχρι λίγο πριν το θάνατό του, ο Λένιν ξεκινά την εφαρμογή της ΝΕΠ και οδηγεί τη χώρα σε σχέσεις παραγωγής που θα διαμορφώσουν αυτό που ο ίδιος ονόμαζε κρατικό καπιταλισμό, που όμως στην πραγματικότητα μπορεί επίσης να χαρακτηριστεί προ-μονοπωλιακός καπιταλισμός, όσον αφορά στα διατάγματα των οικονομικών σχέσεων.» Criticos Apuntes a la Economia Politica, Che Guevara σελ. 10            

«Η αναφορά στη ΝΕΠ είναι απλή όμως αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πισωγυρίσματα που  έχει κάνει η Σοβιετική Ένωση. Ο Λένιν τη σύγκρινε με την ειρήνη του Brest – Litovsk. Η απόφαση ήταν σίγουρα δύσκολή και, κρίνοντας από τις αμφιβολίες που έφερναν στο πνεύμα  του Λένιν κατά το τέλος της ζωής του, αν είχε ζήσει μερικά χρόνια ακόμη θα είχε διορθώσει  τα πιο οπισθοδρομικά αποτελέσματά της. Οι συνεχιστές του δεν είδαν τον κίνδυνο κι έτσι  έγινε ο Δούρειος Ίππος του σοσιαλισμού, το άμεσο υλικό συμφέρον ως οικονομικός μοχλός.  Η ΝΕΠ δεν εγκαθίσταται ενάντια στη μικρή εμπορική παραγωγή, αλλά ως απαιτήσεις από    αυτήν» Criticos Apuntes a la economia politica, Che Guevara, σελ.125.

«Θα μιλήσω λοιπόν, για το πώς αρχίσαμε τη νέα οικονομική πολιτική και ποια αποτελέσματα πετύχαμε με τη βοήθεια της πολιτικής αυτής.Αν περιοριστώ στο ζήτημα αυτό ίσως κατορθώσω να κανω μια γενική ανασκόπηση και να δώσω μια γενική εικόνα για το παραπάνω ζήτημα.

Αν αρχίσω από το πώς φτάσαμε στη νέα οικονομική πολιτική, πρέπει ν΄αναφερθώ σ΄ένα άρθρο μου που  το έγραψα το 1918. Στις αρχές του 1918,σε μια σύντομη πολεμική, έθιξα ακριβώς το ζήτημα ποια θα πρέπει να είναι η θέση μας απέναντι στον κρατικό καπιταλισμό. Έγραφα τότε: « Ο κρατικός καπιταλισμός θα ήταν ένα βήμα προς τα μπρος σε σύγκριση με την κατάσταση πραγμάτων πόυ υπάρχει σήμερα (δηλαδή την τότε) στη Σοβιετική μας Δημοκρατία. Αν λ.χ. ύστερα από έξι μήνες εγκαθιδρυόταν στη χώρα μας ο κρατικός καπιταλισμός, αυτό θα ήταν μια τεράστια επιτυχία και η πιο σίγουρη εγγύηση ότι ύστερα από ένα χρόνο θα εδραιωθει στη χώρα μας οριστικά και θα γίνει ακατανίκητος ο σοσιαλισμός».

Αυτό ειπώθηκε βεβαια σε μια εποχή που ήμασταν πιο κουτοί από τώρα, αλλά όχι εντελώς κουτοί, ώστε να μην μπορούμε να εξετάζουμε παρόμοια ζητήματα. Έτσι λοιπόν το 1918 είχα τη γνώμη ότι ο κρατικός καπιταλισμός, σε σχέση με την τότε οικονομική κατάσταση της Σοβίετικής Δημοκρατίας, αποτελούσε ένα βήμα προς τα εμπρός. Αυτό μας φαίνεται πολύ περίεργο και ίσως μάλιστα και ανόητο, γιατί τότε η Δημοκρατία μας ήταν Σοσιαλιστική Δημοκρατία. Τότε υιοθετούσαμε κάθε μέρα , με τη μεγαλύτερη βιασύνη – ασφαλώς με υπερβολική βιασύνη – διάφορα νέα οικονομικά μέτρα, που δε μπορούσαμε να τα ονομάσουμε αλλιώς παρά σοσιαλιστικά μέτρα. Και ωστόσο σκεφτόμουν τότε ότι ο κρατικός καπιταλισμός σε συγκριση με την τότε οικονομική κατάσταση της Σοβιετικής Δημοκρατίας αποτελεί ένα βήμα προς τα μπρος και στη συνέχεια εξηγούσα αυτή μου τη σκέψη, απαριθμώντας απλώς τα στοιχεία του οικονομικού συστήματος της Ρωσίας : «1) η πατριαρχική, δηλαδή σε σημαντικό βαθμό φυσική, αγροτική οικονομία· 2) η μικρή , εμπορευματική παραγωγή (εδώ ανήκει η πλειοψηφία των αγροτών από κείνους που πουλάνε σιτηρά · 3)ο ιδιωτικός καπιταλισμός · 4) ο κρατικός καπιταλισμός· και 5) ο σοσιαλισμός».Όλα αυτά΄τα  οικονομικά στοιχεία αντιπροσωπεύονταν στη Ρωσία εκείνου του καιρού.Έβαζα τότε σαν καθήκον μου , να εξηγήσω τη σχέση αυτών των στοιχείων μεταξύ τους και διερωτόμουν, αν δε θα ΄πρεπε να θεωρούμε ένα από τα μη σοσιαλιστικά στοιχεία, δηλαδή τον κρατικό καπιταλισμο ,  ανωτερο από το σοσιαλισμο. Το ξαναλέω : αυτό φαίνεται σε όλους πολύ περίεργο, ότι δηλαδή σε μια Δημοκρατία που διακηρύσσει ότι είναι σοσιαλιστική, το μη σοσιαλιστικό στοιχείο θεωρείτο ανωτερο,δηλαδή στεκεται ψηλότερα από το σοσιαλισμό.Το πράγμα όμως γίνεται κατανοητό αν θυμηθείτε ότι δεν εξετάζαμε το καθεστώς της Ρωσίας σαν κατι ομοιογενες και πολύ ανεπτυγμένο, αλλά είχαμε απόλυτη την επίγνωση ότι στη Ρωσία δίπλα στη σοσιαλιστική μορφή υπάρχει και η πατριαρχική γεωργία, δηλ.΄η πιο πρωτόγονη μορφή της γεωργίας. Ποιο ρόλο λοιπόν μπορούσε να παίξει ο κρατικός καπιταλισμος μέσα σ΄αυτές τις συνθήκες;

Παρακάτω διερωτώμουν: ποιο είναι το επικρατέστερο σ΄αυτά τα στοιχεία;

Είναι φανερό ότι μέσα σ΄ένα μικροαστικό περιβάλλον επικρατεί το μικροαστικό στοιχείο. Τότε καταλάβαινα καλά ότι επικρατεί το μικροαστικό στοιχείο∙ ήταν αδύνατον να σκεφτεί κανείς διαφορετικά.Το ερώτημα που έβαζα στον εαυτό μου – αυτό έγινε σε μια ειδική πολεμική που δεν έχει σχέση με το σημερινό ζήτημα – ήταν: ποια είναι η σταση μας απέναντι στον κρατικό καπιταλισμό.Κι έδινα στον εαύτο μου την απάντηση: ο κρατικός καπιταλισμός αν και δεν αποτελεί σοσιαλιστική μορφή, θα ήταν για μας και για τη Ρωσία μια μορφή πιο κατάλληλη από τη σημερινή. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι δεν υπερεκτιμήσαμε ούτε το έμβρυο, ούτε το ξεκίνημα της σοσιαλιστικής οικονομίας, αν και είχαμε ήδη πραγματοποιήσει την κοινωνική επανάσταση. Αντίθετα, από τότε κιόλας, είχαμε ως έναν ορισμένο βαθμό  την επίγνωση του εξής γεγονότος:ναι, θα ήταν καλύτερα αν φταναμε πρώτα στον κρατικό καπιταλισμό και μετα΄στο σοσιαλισμό.

              

 Πρέπει να υπογραμμίσω ιδιαίτερα αυτό το μέρος, γιατί νομίζω ότι μόνο αν ξεκινήσουμε απ΄αυτό, μπορούμε να εξηγήσουμε πρώτο τι είναι η σημερινή μας οικονομική πολιτική, να βγάλουμε πάλι απ΄αυτό σοβαρά πρακτικά συμπεράσματα και για την Κομμουνιστική Διεθνή. Δε θέλω να πω ότι είχαμε ήδη έτοιμο το σχεδιο της υποχώρησης. Δεν το είχαμε. Οι σύντομες εκείνες γραμμές της πολεμικής μου, δεν ήταν τότε σε καμία περίπτωση σχέδιο υποχώρησης. Εκεί δεν υπάρχει ούτε λέξη για ένα πολύ σπουδαίο σημείο , λόγου χάρη για την ελευθερία του εμπορίου, που έχει βασική σημασία για τον κρατικό καπιταλισμό. Ωστόσο μ΄αυτό δινόταν μια γενική, ακαθόριστη ιδέα της υποχώρησης. Νομίζω ότι αυτό πρέπει να το προσέξουμε όχι μόνο από την άποψη μιας χώρας που το οικονομικό καθεστώς της ήταν και παραμένει ως τα σήμερα πολύ καθυστερημένο, αλλά και από την άποψη της Κομμουνιστικής Διεθνούς και των προηγμένων χωρών της Δυτικής Ευρώπης. (…)

Αφού υπογράμμισα ότι ακόμη από το 1918 θεωρούσαμε τον κρατικό καπιταλισμό σαν ενδεχόμενη γραμμή υποχώρησης, περνώ στ΄αποτελέσματα της νέας οικονομικής μας πολιτικής.Το επαναλαμβάνω:τότε αυτό ήταν ακόμα μια πολύ αόριστη ιδέα. Το 1921 όμως , αφού ξεπεράσαμε το σπουδαιότατο στάδιο του εμφυλίου πολέμου, και το ξεπεράσαμε νικηφόρα, σκοντάψαμε σε μια μεγάλη – τη μεγαλύτερη νομίζω – εσωτερική πολιτική κρίση της Σοβιετικής Ρωσίας , κρίση που γέννησε δυσαρέσκεια όχι μόνο σε μια μεγάλη μερίδα της αγροτιάς μα και των εργατών. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά και ελπίζω πως θα είναι και η τελευταία στην ιστορία της Σοβιετικής Ρωσίας, όταν μεγάλες μάζες αγροτών ήταν εναντίον μας, αν και ασυνείδητα, ενστικτωδώς, από μια εσωτερική διάθεση. Τί ήταν εκείνο που προκάλεσε την ιδιόμορφη αυτή κατάσταση που δεν ήταν, όπως καταλαβαίνετε καθόλου ευχαριστη για μας; Η αιτία ήταν, ότι στην οικονομική μας επίθεση είχαμε προχωρήσει πολύ μπροστά, ότι δεν εξασφαλίσαμε επαρκείς βάσεις και ότι οι μάζες ένιωσαν εκείνο που τότε ακόμη δε ξέραμε να το διατυπώσουμε συνειδητά, μα που σε λίγο, μέσα σε μερικές εβδομάδες το αναγνωρίσαμε κι εμείς, δηλαδή το άμεσο πέρασμα σε καθαρά σοσιαλιστικές μορφές οικονομίας, σε μια καθαρά σοσιαλιστική κατανομή των προϊόντων ήταν ανώτερο από τις δυνάμεις μας, και ότι, αν αποδειχτεί ότι δεν είμαστε σε θέση να πραγματοποιήσουμε την υποχώρηση έτσι, ώστε να περιοριστούμε στα πιο εύκολα καθήκοντα μας απειλεί καταστροφή. Η κρίση άρχισε μου φαίνεται το Φλεβάρη του 1821. Ήδη την άνοιξη του ίδιου χρόνου αποφασίσαμε ομόφωνα – δεν είδα να εχουμε μεγάλες διαφωνίες πάνω σ΄αυτό το ζήτημα-αποφασίσαμε να περάσουμε  στη νέα οικονομική πολιτική. Τώρα, ύστερα από ενάμισυ χρόνο, στα τέλη του 1922, είμαστε πια σε θέση να κάνουμε κάποιες συγκρίσεις. Τι έγινε λοιπόν; Πώς ζήσαμε αυτόν τον ενάμισυ και περισσοτερο χρόνο; Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Μας ωφέλησε αυτή η υποχώρηση και πραγματικά μας έσωσε ή το αποτέλεσμά της είναι ακόμη αβέβαιο; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που βάζω στον εαυτό μου και νομίζω ότι αυτό το βασικό ερώτημα έχει πρωταρχική σημασία και για όλα τα Κομμουνιστικά κόμματα, γιατί αν η απάντηση θα ήταν αρνητική θα ήμασταν όλοι΄κατάδικασμένοι να χαθούμε» Β.Ι.Λένιν , «Πέντε χρόνια της ρώσικης επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας επανάστασης, τόμος 45, σελ.278-283

Όντως, στις αρχές 1921, η χώρα έβγαινε κουρασμένη από δύο πολέμους, το πρώτο παγκόσμιο και τον Εμφύλιο, τόσο που δυσκολευόταν ν΄ανταπόκριθεί στις στοιχειώδεις αναγκες του πληθυσμού για σύτισση και υποτυπώδες βιοτικό επίπεδο. Ο λαός πεινούσε. Ακόμα κι ο πιο καλοπροαίρετος σύμμαχος της νεαρής ακομα επανάστασης δε θα μπορούσε να δικαιολογήσει την τραγική κατάσταση που περνούσε η χώρα. Οι αγρότες εξεγείρονταν, οι αναταραχές στην ύπαιθρο έπαιραν μεγάλη έκταση,  οι εργάτες συγκεντρώνονταν αυθόρμητα στα εργοστάσια μέχρι που εκδηλώθηκε οργανωμένο απεργιακό κίνημα, ο λιμός επεκτάθηκε σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού,  ο τύφος θέριζε, η λαικη δυσαρέσκεια ήταν διάχυτη, η εξαθλίωση του πληθυσμού οδηγούσε σε πλατιά αγανάκτηση. Λευκοφρουροι έβρισκαν έδαφος να προσχωρήσουν, αναρχικοί να επαναστατήσουν,  η αντιπαλότητα ήταν τόσο έντονη και η αμφισβήτηση τόσο μεγάλη που οδηγούσε σε σύγκρουση με τον πολεμικό κομμουνισμο με αποκορύφωμα τους ξεσηκωμένους ναύτες και την εξέγερση της Κροστανδης.   Οι μάζες όπως παραδέχεται ο Λένιν εξέφραζαν συσσωρευμένη δυσφορία,  η χώρα κατά τα λεγόμενά του περνούσε εσωτερική πολιτική κρίση και μετα απ΄ολα αυτα στις 21 Μαρτίου 1921 εγκαινιάζει τη Νέα Οικονομική Πολιτική

H NEΠ για το Γκεβάρα δεν είναι απλώς κρατικός καπιταλισμός όπως παραδέχεται κι ο ίδιος ο Λένιν , αλλά την εποχή που γράφει ο Τσε, δηλαδή χρόνια μετα από την εγκαθίδρυση της, στα μέσα του 1960 , αποτελεί οπισθοδρόμηση προς τον καπιταλισμό.

«Η γνώμη μας είναι πως οι αλλαγές που προκάλεσε η Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) έχουν επηρεάσει τόσο βαθειά τη ζωή της Σοβιετικής Ένωσης, που έχουν αφήσει το στίγμα τους σε όλη αυτήν την περίοδο. Και τα αποτελέσματά τους είναι αποθαρρυντικά: το καπιταλιστικό εποικοδόμημα επηρέαζε όλο και περισσότερο τις σχέσεις παραγωγής, και οι συγκρούσεις που προκάλεσε η υβριδοποίηση της ΝΕΠ λύνονται σήμερα εις βάρος του εποικοδομήματος· αυτό είναι επιστροφή  στον καπιταλισμό». Criticos Apuntes a la economia politica, Che Guevara , σελ. 31